ابن براجاِبْنِ بَرّاج با نام کامل سعدالدین ابوالقاسم عبدالعزیز بن نحریر طرابلسی (۴۰۰-۴۸۱ق/اکتبر ۱۰۸۸م)، معروف به قاضی ابن براج و قاضی عبدالعزیز حلبی و ملقب به عزالمؤمنین، فقیه و قاضی شیعی امامی در قرن پنجم هجری قمری بود. او شاگرد سید مرتضی و شیخ طوسی و نماینده شیخ طوسی در بلاد شام بود كه چندین سال منصب قضا را در طرابلس بر عهده داشت. از ایشان کتاب‌های فقهی برجای مانده که کتاب المهذب فی الفقه و جواهر الفقه را می‌توان نام برد. فهرست مندرجات۲ - تاریخ ولادت ۳ - شهرت اسمی ۴ - اساتید ۴.۱ - سید مرتضی ۴.۲ - شیخ طوسی ۴.۳ - شیخ مفید ۴.۴ - کراجکی ۵ - شاگردان ۶ - منصب قضاوت ۷ - قدرت علمی ۸ - جایگاه علمی ۹ - از نگاه دیگران ۱۰ - آثار ۱۰.۱ - آثار چاپی ۱۰.۱.۱ - الجواهر الفقه ۱۰.۱.۲ - شرح جمل ۱۰.۱.۳ - المهذب ۱۰.۲ - آثار منسوب ۱۱ - وفات ۱۲ - فهرست منابع ۱۳ - پانویس ۱۴ - منبع ۱ - زندگینامهشیخ ابوالقاسم عبدالعزیز بن نحریر بن عبدالعزیز بن براج طرابلسی، در مصر تولد یافت و در آن منطقه رشد و نما كرد تحصیلات خود را ابتدا در زادگاه خویش، سپس در بغداد ادامه داد تا این‌كه یكی از فقهای نام‌دار و موجهه و اعتبار شیعه در عصر خویش گردید. او از علم وسیع و اطلاعات شایسته در زمینه فقه و علوم اسلامی برخوردار بوده است و تالیفات فراوان او نشان‌دهنده این وسعت اطلاعات و معلومات می‌باشد. او در سال ۴۲۹ ه ق به جمع شاگردان علم الهدی پیوست و یكی از خواص شاگردان او قرار گرفت و در محضر او از منزلت و رتبت به سزایی برخوردار شد تا این‌كه سید مرتضی به رحمت ایزدی شتافت، او ملازمت شیخ الطائفه را داشت، تا این‌كه نمایندگی شیخ طوسی را در حدود شام پذیرفت و خود یكی از مردان فقه و فقاهت معروف آن دیار گردید. او از سوی جلال‌الملک در سال ۴۳۸ قضاوت منطقه طرابلس را پذیرفت و در آن منطقه به رتق و فتق امور مسلمین پرداخت. ۲ - تاریخ ولادتمصادر از ذکر تاریخ تولد ابن براج غفلت کرده‌اند در حالی‌که سال ۴۸۱ قمری برای تاریخ وفات او اتفاقی است. با توجه به اینکه عمرش را هشتاد و اندی نوشته‌اند می‌توان گفت که در حدود ۴۰۰ قمری به دنیا آمده است. ۳ - شهرت اسمیابن براج در مصر متولد گردید و در همان‌جا رشد یافت و چون دیرزمانی قضای طرابلس شام را به عهده داشت، به طرابلسی معروف شد. [۳]
منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷.
فقیهان امامی وقتی به نحو مطلق از «قاضی» یاد می‌کنند، مرادشان ابن براج است. [۵]
نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۴۸۰.
۴ - اساتیدابن براج نزد اساتید بزرگ کسب علم نموده که به آنها اشاره می‌شود. ۴.۱ - سید مرتضیآوازه مجلس درس سید مرتضی علم‌الهدی او را به بغداد کشاند. ابن براج در ۴۲۹ق/۱۰۳۸م در درس وی حاضر شد و ۷ سال یعنی تا زمان درگذشت سید مرتضی نزد او دانش آموخت. علم الهدی که کمک هزینه دانشجویان را به اندازه شأن علمی‌شان می‌پرداخت، به شیخ طوسی ماهانه ۱۲ و به ابن براج ۸ دینار می‌داد و از این‌رو می‌توان او را برجسته‌ترین و نام‌بردارترین شاگرد علم الهدی، پس از شیخ ابوجعفر طوسی (د ۴۶۰ق/۱۰۶۸م) دانست. ۴.۲ - شیخ طوسیابن براج پس از درگذشت علم الهدی، در مجلس درس شیخ طوسی شرکت جست و چند سالی نیز در محضر او بود. ۴.۳ - شیخ مفیدافزون بر استادان یاد شده، شیخ مفید محمد بن نعمان (د ۴۱۳ق/۱۰۲۲م) را نیز با تردید از استادان قاضی می‌شمارند که اگر وی در سال درگذشت شیخ مفید ۱۳ ساله بوده باشد، می‌توان این تردید را موجه دانست. ۴.۴ - کراجکیافندی از خلال کلمات علامه مجلسی چنین برداشت کرده که ابوالفتح کراجکی (د ۴۴۹ق/۱۰۵۷م) استاد وی بوده است، ولی شخصاً بر آن است که کراجکی استاد قاضی عبدالعزیز بن ابی‌کامل طرابلسی، شاگرد ابن براج بود و برخی از رجال‌شناسان، پاره‌ای از احوال، کتاب‌ها و حتی لقب آن قاضی را با ابن براج درآمیخته‌اند. ۵ - شاگردانکسان بسیاری از مجلس درس ابن براج بهره جسته و از او حدیث شنیده‌اند که به برخی از آنان اشاره می‌شود: حسکا بن بابویه جد منتجب‌الدین، عبدالجبار مقری رازی، عبدالرحمان نیشابوری خزاعی، حسن بن عبدالعزیز جیهانی، [۹]
منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۴۴.
[۱۰]
منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷-۱۰۸.
[۱۱]
منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۱۱.
قاضی بن ابی‌کامل طرابلسی، [۱۲]
حر عاملی، محمد بن حسن، امل الامل، ج۱، ص۱۴۹.
ابوجعفر محمد حلبی، [۱۳]
شهید اول، محمد بن مکی، الذکری، ج۱، ص۷۴.
زید بن داعی و کمیح. ۶ - منصب قضاوتابن براج در سال ۴۳۸ق/۱۰۴۶م به عنوان خلیفه شیخ رهسپار طرابلس شام شد. برخی از نویسندگان برآنند که جلال‌الملک (از فرمان‌روایان بنی عمار، حک ۴۶۴-۴۹۲ق/ ۱۰۷۱- ۱۰۹۹م) در همین سال او را بر منصب قضا گماشت، [۱۸]
صدر، سیدحسن، تأسیس الشیعة، ج۱، ص۳۰۴.
ولی با توجه به زمان روی کار آمدن جلال‌الملک چنین سخنی درست به نظر نمی‌رسد.اگر جلال‌الملک درست در آغاز حکومت خود، ابن براج را بر آن منصب گمارده باشد، از آن‌جا که وی تا پایان عمر در طرابلس ماندگار شد، می‌توان گفت که وی حدود ۱۷ سال قاضی طرابلس بوده است. [۲۱]
افندی، اصفهانی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، ج۳، ص۱۴۱.
۷ - قدرت علمیاز برخی نوشته‌های قاضی می‌توان پی برد که وی در مجلس درس شیخ طوسی یک شاگرد معمولی نبوده، چنان‌که در المهذب مباحثه‌ای را می‌بینیم که میان شیخ با ابن براج رخ داده و شیخ در این گفت‌وگو مجاب گردیده است. نیز شیخ طوسی در سرآغاز پاره‌ای از نوشته‌هایش تصریح می‌کند که این کتاب‌ها را به درخواست شیخ فاضل می‌نویسد و آقا بزرگ طهرانی [۲۷]
آقا بزرگ تهرانی، مقدمه بر تبیان شیخ طوسی.
در حاشیه پاره‌ای از نسخ کتاب الجمل و العقود وی دیده که مراد از شیخ فاضل، ابن براج است.نیز به گفته کاظمینی، راوندی در حل العقود تصریح کرده است که شیخ مورد نظر همان ابن براج است. افزون بر آن اینکه شیخ کتاب جداگانه‌ای به نام مسائل ابن براج پرداخته است. ۸ - جایگاه علمیابن براج از دانشمندان پرآوازه و معتبر شیعی است که آرای او پیوسته مورد توجه فقیهان بزرگ بوده و غالباً به نظریات او اشاره و استناد شده است، به عنوان نمونه می‌توان به اینان اشاره کرد: علامه حلی (د ۷۲۶ق/۱۳۲۶م) در مختلف الشیعه شهید اول (د ۷۸۶ق/۱۳۸۴م) در القواعد و الفوائد، الذکری و الدروس، فاضل مقداد (د ۸۲۶ق/۱۴۲۳م) در التنقیح الرائع و سید جواد حسینی عاملی (د ح ۱۲۲۶ق/۱۸۱۱م) در مفتاح الکرامه. بسیاری از فقیهان و محدثان سده‌های بعد در اجازه‌هایی که به برخی از شاگردان خود داده‌اند به شخصیت و آثار او اشاره کرده‌اند. ۹ - از نگاه دیگرانصاحب ریحانة الادب درباره او گوید: شیخ عبدالعزیز بن براج شامی حلبی طرابلسی، مكنی به ابوالقاسم، ملقب به قاضی، موصوف به عزالدین و عزالمؤمنین، از اكابر فقهای امامیه اواخر قرن پنجم هجرت، از وجوه و اعیان ایشان و از تلامذه سید مرتضی علم‌الهدی بود ماهی هشت دینار (طلای مسكوک هیجده نخود) از طرف سید شهریه داشت به جهت تلمذ و انسی كه با او داشته است، او را خلیفة المرتضی گفته‌اند ابن براج از اساتید معظم خود، سید مرتضی و ابوالفتح کراجكی روایت كرده است و از راویان او شیخ عبدالجبار مفید رازی است كه در ولایت ری، فقیه امامیه بوده است و جمعی از اكابر وقت نیز از او روایت می كنند قضاوت او در طرابلس بیست یا سی سال ادامه داشته، به همین جهت به لقب قاضی شهرت یافته است. صاحب معجم رجال الحدیث، ضمن بازگویی سخن شیخ منتجب‌الدین رازی در الفهرست و بازشماری كتاب‌های او، سپس نقل نظر ابن شهر آشوب و اخیرا بازگویی نظر سید مصطفی تفرشی در رجال خویش كه همه او را به عنوان آبروی شیعه و فقیه آنان ستوده‌اند، مطلب جدیدی در مورد او ارائه نداده است. ۱۰ - آثارقاضی از نویسندگانی است که نوشته‌هایی در فقه و کلام پرداخته است. نوشته‌های به جای مانده او شامل مجموعه‌ای از فتواهای فقهی است که در آن استدلال‌های فقهی و نقد نظرهای دیگر فقیهان بسیار کم به چشم می‌خورد. ۱۰.۱ - آثار چاپیچند مورد از آثار ابن براج چاپ شده است. ۱۰.۱.۱ - الجواهر الفقهالجواهر الفقه، در ۱۲۷۶ق/۱۸۹۵م در تهران در مجموعه‌ای به نام الجوامع الفقهیه چاپ شده است. در این کتاب حدود ۸۲۰ پرسش در باب‌های گوناگون فقه مطرح و به آنها پاسخ داده شده است. برخی بر آنند که این کتاب اولین نوشته‌ای است که مسائل فقهی را به صورت پرسش و پاسخ طرح نموده است. [۴۰]
مدیر شانه‌چی، کاظم، مقدمه بر شرح جمل، ج۱، ص۲۱.
۱۰.۱.۲ - شرح جملشرح جمل العلم و العمل که شرحی است بر بخش فقهی کتاب جمل العلم و العمل علم‌الهدی. این کتاب مختصر به بیان احکام طهارت، نماز میت، روزه، اعتکاف، حج و زکات پرداخته است و از ویژگی‌های آن این است که نظرهای فقهی گروهی از صحابه پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و تابعین و فقیهان سده ۱ و ۲ق/۷ و ۸م را در بردارد. ۱۰.۱.۳ - المهذبکتاب المهذب چنان‌که از فحوای عبارتی از آن [۴۱]
ابن براج، عبدالعزیز، المهذب، ج۲، ص۴۷۶.
بر می‌آید، در حدود ۴۶۷ق/۱۰۸۳م نوشته شده است و صاحب مفتاح الکرامه آن را مهذب قدیم در مقابل مهذب ابن فهد (مهذب جدید) می‌خواند. ۱۰.۲ - آثار منسوب۱. حسن التعریف که حر عاملی آن را حسن التقریب ضبط کرده است؛ ۲. الروضه [۴۵]
منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷.
که ابن شهر آشوب آن‌را روضة النفس فی احکام العبادات الخمس نامیده است؛۳. عماد المحتاج فی مناسک الحاج [۴۷]
منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷.
که کنتوری آن‌را عماد الحاج فی مناسک المحتاج، و بغدادی آن‌را الاحتجاج... ضبط کرده است؛۴. الکامل در فقه؛ [۵۰]
منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷.
۵. العالم در فروع؛ [۵۲]
ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، ج۱، ص۸۰.
۶. المعتمد؛ [۵۳]
منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷.
۷. المقرب، [۵۴]
منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷.
که بعضاً به شکل المغرب و یا المعرب ضبط شده است؛ [۵۶]
منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷.
۸. المنهاج؛ ۹. الموجز در فقه؛ [۵۹]
منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ج۱، ص۱۰۷.
۱۰. التفسیر. ۱۱ - وفاتابن براج شب جمعه ۹ شعبان ۴۸۱ ه ق در هشتاد سالگی در طرابلس درگذشت و با شکوه و احترام لازم مدفون گردید. ۱۲ - فهرست منابع(۱) آقا بزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة. (۲) آقا بزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، القرن السادس، به کوشش علینقی منزوی، بیروت، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م. (۳) آقا بزرگ تهرانی، مقدمه بر تبیان شیخ طوسی، بیروت، داراحیاء التراث العربی. (۴) ابن اثیر، الکامل فی التاریخ. (۵) ابن براج، عبدالعزیز، شرح جمل العلم و العمل، به کوشش کاظم مدیرشانه‌چی، مشهد، ۱۳۵۲ش. (۶) ابن براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م. (۷) ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۰. (۸) ابن شهر آشوب، محمد بن علی، المناقب، قم، انتشارات علامه. (۹) اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۱۰) افندی اصفهانی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، به کوشش محمود مرعشی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱/۱۹۸۱م. (۱۱) بغدادی، اسماعیل بن محمد امین، هدیة العارفین، استانبول، ۱۹۵۱م. (۱۲) حر عاملی، محمد بن حسن، امل الا¸مل، به کوشش احمد حسینی، نجف، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م. (۱۳) حسینی عاملی، محمدجواد، مفتاح الکرامة، قم، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م. (۱۴) شهید اول، محمد بن مکی، الدروس الشرعیة، چاپ سنگی، ۱۲۶۰ق. (۱۵) شهید اول، محمد بن مکی، الذکری، چاپ سنگی، ۱۲۷۱ق. (۱۶) شهید اول، محمد بن مکی، القواعد و الفواعد، به کوشش عبدالهادی حکیم، قم، مکتبة المفید. (۱۷) صدر، سیدحسن، تأسیس الشیعة، بغداد، ۱۳۵۴ق/۱۹۳۵م. (۱۸) طوسی، محمد بن حسن، رسائل العشر، به کوشش محمد واعظ زاده، خراسانی، قم، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۱۹) طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، به کوشش آلویس اشپرنگر، بمبئی، ۱۲۷۱ق/۱۸۵۵م. (۲۰) علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة، چاپ سنگی، ۱۳۲۳ق. (۲۱) فاضل مقداد، التنقیح الرائع، به کوشش حسینی کوه‌کمری، قم، ۱۴۰۴ق. (۲۲) کاظمینی، اسدالله، مقابس الانوار، تهران، ۱۳۲۲ق. (۲۳) کنتوری، اعجاز حسین، کشف الحجب و الاستار، به کوشش هدایت حسین، کلکته، ۱۹۳۵م. (۲۴) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۲۵) مدیر شانه‌چی، کاظم، مقدمه بر شرح جمل. (۲۶) منتجب‌الدین، علی بن عبیدالله، فهرست، به کوشش عبدالعزیز طباطبائی، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. (۲۷) نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، تهران، ۱۳۱۸-۱۳۲۱ق. ۱۳ - پانویس۱۴ - منبع• دانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن براج»، ج۳، ص۹۴۶. • سایت اندیشه قم، برگفته از مقاله «قاضی عبدالعزیز حلبی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱۲/۱۸. • سایت پژوهه برگرفته از مقاله «ابن براج»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱۲/۱۸. رده‌های این صفحه : درگذشتگان سال 481 (قمری) | زادگان سال 400 (قمری) | شاگردان سید مرتضی | شاگردان شیخ طوسی | فقیهان شیعه قرن 5 (قمری) | قاضیان شام | قاضیان شیعه قرن 5 (قمری) | نویسندگان سده پنجم(قمری)
|